Theo các nguồn sử sách chính thống, cho phép chúng ta có những tiếp cận ban đầu rằng: Trong những thế kỷ VII, VIII sau Công nguyên, Kon Tum - Tây Nguyên trở thành vùng đệm giao chiến giữa 2 quốc gia Chiêm Thành và Chân Lạp. Thiên nhiên và con người ở đây đã trở thành mục tiêu cho sự cướp bóc của cải và cướp bắt, buôn bán nô lệ. Chiến tranh khu vực đã lôi kéo con người nơi đây vào những cơn lốc triền miên. Sau thế kỷ XII, khi đánh bại Chân Lạp, Vương quốc Chăm Pa đã chiếm đóng Tây Nguyên trong hơn 300 năm, người dân Kon Tum - Tây Nguyên lại bị Chăm Pa đô hộ.
Năm 1471, Lê Thánh Tông sau khi chinh phục Chiêm Thành, đã thu phục được cư dân các dân tộc Tây Nguyên và sát nhập vùng đất này vào lãnh thổ Đại Việt. Tuy chưa có bộ máy cai quản bài bản từ Trung ương đến địa phương, nhưng đây là một dấu mốc quan trọng về sự có mặt của công tác quản lý về mặt lãnh thổ của Đaị Việt đối với vùng Tây Nguyên, có Kon Tum. Và, từ đó về sau, như sự tồn tại trong lịch sử - dù trải qua biến động và thăng trầm, thì Kon Tum vẫn là một phần đất thiêng liêng, nằm trong quá trình phát triển chung của đất nước Việt Nam.
Soi vào đó, từ một Làng Hồ trong huyền thoại, từ một vùng đất khép kín ít người biết đến, từ một vùng đất mà công tác quản lý xã hội là hệ thống đóng, tự quản thông qua luật tục, để bảo đảm sự tồn tại và phát triển của cộng đồng; cho đến khi tên gọi Tỉnh Kon Tum xuất hiện với một tư cách pháp lý đầu đủ, quy mô và rộng lớn. là một quá trình mở cho ta nhiều điều lý thú.
Trong thế kỷ XVIII, tuy chỉ mới xoay quanh về điều tra để quản lý nhân sự trong vùng, về áp dụng các biện pháp kinh tế-xã hội...nhưng đó là hiện thân lịch sử của công tác quản lý được khắc sâu trên vùng đất, qua tên gọi và gianh giới các Tổng, Nguồn, làng, xã tự trên các Chỉ, Dụ của Nam Triều.
Từ đó, ý thức quốc gia và mối giao hảo Kinh- Thượng được thiết lập từ nhưng năm 40 của thế kỷ XIV. Những năm 80 của thế kỷ XVII, mối giao hảo ấy càng lớn lên khi bên cạnh việc lập ấp của người Kinh ngoài mục đích phát triển kinh tế còn làm gương mẫu cho đồng bào Thượng noi theo mà sản xuất tién bộ hơn.
Năm 1858, khi Pháp nổ tiếng súng đầu tiên xâm lược VN. Vùng miền núi nam Trung bộ và các tỉnh Tây Nguyên, vẫn là vùng chưa chịu ảnh hưởng trực tiếp của bộ máy cai trị. Bắt đầu từ năm 1843, và tiếp đến là các năm 1849, 1850, qua các nhà truyền giáo, Pháp lần lượt lên Tây Nguyên hình thành bộ máy cai trị. Và, trong lộ trình đó, đến tháng 8-1866, vẫn chưa có một cơ sở nào đánh dấu chính thức sự có mặt về công tác quản lý của thực dân Pháp ở Kon Tum. Mọi ảnh hưởng đối với cư dân ở vùng này của Pháp đều phải thông qua bàn tay những người đi rao truyền thiên chúa giáo.
Thời kỳ này, xã hội Kon Tum vẫn hoàn toàn thuộc quyền kiểm soát thực chất của Nam Triều, tuy đã có một số người Pháp xuất hiện ở đây, nhưng không phải với tư cách ngừời đại diện cho bộ máy cai trị theo đúng nghĩa được quy định trong các điều khoản tại Hoà ước Giáp Thân (1884)- Hoà ước đầu tiên có điều khoản được coi như sự chấp nhận của Triều Nguyễn đối với quyền cai trị của thực dân Pháp trên vùng “Thượng du”.
Năm1893, địa danh Kon Tum mới xuất hiện với tư cách gắn với đơn vị hành chính do Ngưòi Pháp đặt ra gọi là: Đại lý hành chính Kon Tum. Đến 1904, Với tư cách một tỉnh tự trị, Tỉnh Pleikou Derr được thành lập, tách từ Bình Định và Phú Yên. Đến 1907, Toàn quyền Đông dương mới ra Nghị định bãi bỏ đơn vị hành chính tỉnh Plei Ku Der và toà đại lý Kon Tum thì được nâng lên đơn vị tỉnh Kon Tum (Province de Kontum).
Nhưng, để có mặt với đầy đủ ý nghĩa của đơn vị hành chính cấp Tỉnh, thì phải đến khi chấm dứt được ý đồ ly khai của Henry Mayrenna qua cái gọi là Vương quốc Sê đăng; ngày 09-2-1913, toàn quyền Đông dương mới chính thức ban hành Nghị định khôi phục lại tỉnh mọi Pleikou Derr thành một tỉnh tự trị riêng mang tên là Tỉnh Kon Tum.
Tỉnh Kon Tum, sau khi khôi phục lại là một vùng đất đai rộng lớn, bao gồm: Trung tâm hành chính Kon Tum tách từ tỉnh Bình Định; Đại lý Cheo Reo tách từ tỉnh Phú yên; Đại lý Đăk Lăk (gồm toàn bộ tỉnh Đăk Lăk).
Theo đó, ngày 09-2-1913 có vai trì là một dấu mốc liên quan đến lịch sử của một đơn vị hành chính cấp tỉnh với tên gọi đầy đủ TỈNH KON TUM.
Đến nay dù qua nhiều thay đổi, đây vẫn là sự lựa chọn phù hợp cho Kon Tum với tên gọi đầy đủ là Tỉnh Kon Tum. Nó đánh dấu một mốc quan trọng xác lập quyền quản lý trực tiếp đối với vùng đất một cách khá bài bản. Và sự kiện 09-2-1913, vẫn là sự kiện cần chúng ta quan tâm tìm hiểu, tuyên truyền để tiếp tục thực hiện tốt nhất nhiệm vụ mà lịch sử giao phó.
(http://kontum.gov.vn/tulieu/Lists/Posts/Post.aspx?List=ae916307-d31d-4358-a57a-43cfa540e4ff&ID=7)
LÂM TIỂU HÀ