Diễn biến, ý nghĩa lịch sử của sự kiện giải phóng thị xã Kon Tum và toàn tỉnh năm 1954

Tháng 12-1953, địch tăng cường lực lượng để triển khai kế hoạch Át Lăng (bước 1 của kế hoạch Nava), trong đó có mục tiêu quan trọng là đánh phá các căn cứ du kích ở Kon Tum, làm bàn đạp tấn công vùng tự do Liên khu V. Nắm bắt được âm mưu và tình hình của địch, quán triệt chủ trương của Bộ Chính trị và Tổng quân ủy, Liên khu V chỉ đạo tập trung lực lượng mở chiến dịch Bắc Tây Nguyên, lấy địa bàn Bắc Kon Tum làm hướng chính, lực lượng bao gồm lực lượng Liên khu và toàn bộ lực lượng của tỉnh Kon Tum. Tất cả đã sẵn sàng theo kế hoạch, khí thế ra quân sôi nổi, với khẩu hiệu: “Tất cả cho tiền tuyến, Tất cả để chiến thắng”.
Trên hướng chính Bắc tỉnh Kon Tum, đúng 23h23 ngày 27-01-1954, Tiểu đoàn 79, 19 thuộc Trung đoàn 108 của ta nổ súng tấn công cứ điểm Măng Đen - cứ điểm kiên cố nhất, xương sống của cụm cứ điểm Bắc Kon Tum của địch. Cuộc chiến đấu giữa ta và địch diễn ra gay go, ác liệt suốt 8 giờ liền. Sáng ngày 28-01-1954, bộ đội ta làm chủ hoàn toàn trận địa. Cùng đêm 27 rạng 28-01-1954, Tiểu đoàn 97 của Mặt trận miền Tây phối hợp với Tiểu đoàn 89 (Trung đoàn 108) tấn công tiêu diệt cứ điểm Măng Buk, Tiểu đoàn 59 (Trung đoàn 803) hạ đồn Kon Praih. Hệ thống phòng thủ Đông Bắc Kon Tum của địch bị sụp đổ, cánh cửa tiến vào Bắc Tây Nguyên đã mở. Toàn bộ quân địch ở Tây Nguyên bị dao động, kế hoạch Át Lăng của địch ở Tây Nguyên có nguy cơ bị phá sản ngay từ bước một.
Quán triệt tinh thần tấn công địch, giải phóng địa bàn của Ban Chỉ huy Chiến dịch, từ ngày 29-01 đến 03-02-1954, Trung đoàn 108 phát triển lực lượng lên phía Bắc tấn công địch ở Đăk Tô, Đăk Glei, bắt sống và loại khỏi vòng chiến đấu hàng trăm tên. Ngày 03-02-1954, toàn bộ các khu Bắc của tỉnh Kon Tum hoàn toàn được giải phóng.
Tiểu đoàn 59 (Trung đoàn 803) sau khi tiêu diệt đồn Kon Praih, đã chốt chặn phía Nam thị xã, cắt đường 14, đoạn Kon Tum - Plei Ku. Địch điên cuồng dùng pháo từ Kon Mơ Nei bắn ra Đông Bắc tỉnh Kon Tum, cho máy bay bắn phá dọc đường 14, đoạn từ Kon Tum - Đăk Tô, đường 5 đoạn từ Kon Tum - Măng Đen; đưa quân nống ra xung quanh thị xã Kon Tum, giải tỏa sức ép của ta. Ngày 01-02-1954, Trung đoàn 803 diệt gọn Đại đội GM 100 từ Phú Yên lên tiếp viện cho tỉnh Kon Tum tại Kon Xâm Lũ. Cũng đêm đó, bộ đội đặc công đột nhập thị xã đánh Sở chỉ huy của một tiểu đoàn địch. Đến ngày 04-02-1954, Tiểu đoàn 59 (Trung đoàn 803) phục kích đoàn xe tiếp tế của địch trên đường 14 phía Nam tỉnh, diệt 07 xe vận tải quân sự.
Tính đến đầu tháng 02-1954, ở mặt trận miền Tây (gồm tỉnh Kon Tum và 4 huyện của tỉnh Quảng Ngãi), ta đã tiêu diệt một bộ phận sinh lực địch, phá hàng trăm GUOM, làm tan rã hoàn toàn bộ máy ngụy quyền ở thị xã và các huyện của địch, giải phóng một vùng nông thôn rộng lớn phía Bắc thị xã Kon Tum. Hơn 20.000 đồng bào dân tộc thoát khỏi sự kìm kẹp của địch. Những ngày đầu tháng 02-1954, quân địch ở tiểu khu Kon Tum hoang mang cực độ, nơm nớp lo sợ bị tiêu diệt, quang cảnh thị xã hỗn loạn, ngụy quyền bắt đầu tan rã.
Tranh thủ thời cơ thuận lợi, cơ sở nội thị của ta tổ chức công nhân đấu tranh bảo vệ nhà máy điện, công sở, không cho địch phá hoại. Cơ sở vùng ven vận động Nhân dân các làng dân tộc đi dân công tiếp đạn, tải thương, dẫn đường bộ đội tiến công đồn bốt, phá GUOM, truy quét địch. Khí thế tiến công địch giải phóng quê hương bừng bừng khắp núi rừng tỉnh Kon Tum. Trước nguy cơ bị tiêu diệt hoàn toàn, Bộ Chỉ huy quân đội viễn chinh Pháp quyết định cho De Beaufort bỏ thị xã Kon Tum rút chạy về phòng ngự Tiểu khu Plei Ku, tạm dừng kế hoạch Át Lăng, tăng cường lực lượng phòng thủ đường 19 và Nam Tây Nguyên.
Ngày 07-02-1954, thị xã Kon Tum hoàn toàn giải phóng, cán bộ và lực lượng vũ trang ta vào tiếp quản, thành lập Ủy ban quân quản và chính quyền cách mạng. Ngày 14-02-1954, trong không khí phấn khởi, quân và dân tỉnh Kon Tum tổ chức mít tinh trọng thể mừng ngày quê hương được hoàn toàn giải phóng, chào mừng Ủy ban quân quản chính thức ra mắt Nhân dân. Sau hơn một tháng liên tục tấn công, quân và dân ta đã tiêu diệt và bắt sống trên 2.000 tên địch, thu hơn 2.500 súng các loại, giải phóng thị xã và toàn tỉnh rộng hơn 14.000km² với 200.000 dân.
Đánh giá về ý nghĩa thắng lợi, trong thư chúc mừng chiến thắng của Đại tướng Tổng tư lệnh quân đội nhân dân Việt Nam Võ Nguyên Giáp đã viết: “Thắng lợi Kon Tum là một thắng lợi lớn của ta trên chiến trường miền Nam, nó cũng là một trong những thắng lợi to lớn của ta trong mùa Xuân này trên chiến trường toàn quốc”. Đại tướng gửi lời khen ngợi đồng bào, cán bộ, chiến sĩ Mặt trận Kon Tum đã vượt qua gian khổ khó khăn, chiến đấu dũng cảm, tiêu diệt nhiều sinh lực địch, giải phóng thị xã Kon Tum, tỉnh Kon Tum.
Thắng lợi ở chiến trường Kon Tum, cùng với thắng lợi trong cả nước đã đánh bại kế hoạch Nava, đập tan ý chí xâm lược của thực dân Pháp, buộc chúng phải chịu ký kết Hiệp định Giơnevơ ngày 20-7-1954, công nhận chủ quyền độc lập và toàn vẹn lãnh thổ của ba nước Việt Nam, Campuchia và Lào.
Chiến thắng một lần nữa khẳng định sự lãnh đạo, chỉ đạo đúng đắn của Đảng mà trực tiếp là Liên khu ủy V, Đảng bộ tỉnh Kon Tum; tinh thần đoàn kết của quân và dân tỉnh Kon Tum - đó là sức mạnh, vũ khí có thể đánh bại hoàn toàn mọi kẻ thù có ý đồ xâm lược, phá hoại.
Sau 9 năm kháng chiến kiên cường và đầy gian khổ, hy sinh, Nhân dân các dân tộc tỉnh Kon Tum dưới sự lãnh đạo của Đảng, đã hăng hái đứng lên, tiến công quét sạch quân thù, giải phóng tỉnh nhà trước tin chiến thắng lịch sử  Điện Biên Phủ đúng tròn 3 tháng. Kon Tum chính là tỉnh đầu tiên ở Tây Nguyên được hoàn toàn giải phóng trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược. Thắng lợi này đã tạo thế và lực cho Đảng bộ, quân và dân tỉnh Kon Tum phát huy mạnh mẽ trong giai đoạn đấu tranh mới, với kẻ thù mới - Cuộc kháng chiến chống đế quốc Mỹ xâm lược.

Bài, ảnh: Ngô Đức Hải